متن سخنرانی دکتور طاهر شاران رئیس عمومی بورد اجرائیوی و تخصصی کمیسیون عالی انرژِی  اتمی در کنفرانس علمی "نقش تحقیقات علمی در توسعه و شکوفایی افغانستان"

سه شنبه ۱۱ سرطان، کنفرانس علمی " نقش تحقیقات در توسعه و شکوفایی افغانستان" به ابتکار دانشگاه گوهرشاد در صالون کنفرانس های علمی این دانشگاه با حضور اساتید، محققین و دانشگاهیان برگزار شد.

در این کنفرانس مهمانان برنامه هر یک: محترم دکتور طاهر شاران رئیس عمومی بورد اجرائیوی و تخصصی کمیسیون عالی انرژِی  اتمی، محترم دکتور محمد جواد صالحی استاد دانشگاه گوهرشاد ومحترم دکتور محمد باقر ذکی استاد دانشگاه، محقق و پژوهشگر، روی موضوعات مختلف مربوط به موضوع بحث، صحبت های همه جانبه نمودند.

در این کنفرانس محترم دکتور طاهر شاران روی روابط تحقیقات علمی و توسعه پایدار مخصوصا در حوزه ای علوم ساینس، تکنالوژی و نقش آن در زندگی و شکوفایی اقتصادی انسان‌ها، مورد بحث و بررسی قرار گرفت، دکتور شاران نقش و رول تحقیقات علمی را در تمام عرصه های زندگی مهم دانسته، انکشاف و توسعه یک جامعه و کشور را،  مستلزم تلاش و پشت کار محققین، پژوهشگرآن و کارهای تحقیقاتی آن ها بر شمرد.

محور های بحث دکتور طاهر شاران را در این کنفرانس مطالب ذیل تشکیل می‌دهد:

محور اول- نقش کلی تحقیقات علمی در بهبودی زندگی بشر:

در اوایل انقلاب صنعتی بشر تصمیم بر آن گرفت که با استفاده از دانش و تکنالوژی، طبیعت را به خدمت خود گیرد و از آن در راستایی ایجاد یک زندگی مرفه استفاده نماید. با توجه به این دیدگاه، کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه در عرصه های مختلف ساینس و تکنالوژی سرمایه گذاری نموده و در جهت رشد و توسعه دوامدار اقتصادی و بالا بردن رفاه اجتماعی تلاش کرده اند.

اما از طرف دیگر استفاده بیش از حد و بی رویه بشر از طبیعت باعث مشکلات محیط زیستی شده و امروزه طبیعت و زندگی نسل فعلی را به یک چالش بزرگ مواجه کرده است و اگر نسل کنونی همچنان استفاده بی رویه از طبیعت را ادامه دهد کره خاکی و نسل های آینده را با خطر نابودی مواجه می‌کند. با توجه به این خطر، از سال ۱۹۹۰ میلادی در سطح جهان بر نوع خاصی از توسعه به نام توسعه پایدار که یک بخش از توسعه انسانی در ارتباط با محیط زیست و نسل آینده است، تاکید می شود. در توسعه پایدار نیازهای زمان حال بشر بدون آنکه توانایی نسل های آينده در برآورده سازی نیازهای‌شان را به خطر اندازند، در نظر گرفته می شود.

توسعه پایدار تضمین می‌کند که استفاده از منابع و محیط زیست در زمان کنونی هیچ آسیبی به دورنمای استفاده نسل آینده وارد نمی سازد. بدون شک نقش محققین و تحقیقات علمی آن ها، در عرصه های مختلف زندگی بشری بسیار برجسته می باشد، در دو صد سال گذشته تحقیق و پژوهش های علمی در حوزه علوم طبیعی و انسانی سبب پیشرفت چشمگیر در عرصه های ساینس و تکنالوژی، طبابت، انجینری، جامعه‌شناسی، روان شناسی و سایر موارد گردیده است، در اثر همین تحقیقات و پژوهش های علمی بشر توانسته است بر علاوه شناخت کائینات و جهان هستی، چگونگی به وجود آمدن منظومه شمسی، کهکشان ها، نیرو  های حاکم بر طبیعت و ارتباط این نیروی ها را با همدیگر بدانند،  افزون بر آن از ساینس و تکنالوژی برای یک زندگی مرفه و مدرن نیز سود برده  و سهولت ها و بهبود های زیادی در زندگی بشر به وجوده اورده است.

ساینس و تکنالوژی برای از بین بردن فقر و کنترول بیماری ها، تداوی امراض، فراهم نمودن آب آشامیدنی سالم، افزایش محصولات زراعتی، امنیت و مصئونیت غذایی، تسهیل ترانسپورت و مسافرت ها، انتقال سریع اطلاعات و داده ها، تولید انرژِی  و انرژِی  های تجدید پذیر نقش محوری را ایفا کرده است و در یک جمع بندی کلی می توان گفت که ساینس جهان کنونی را به یک دهکده کوچک تبدیل کرده و انسان ها با فرهنگ های مختلف را به هم نزدیک نموده و طور مشخص ساینس و تکنالوژی موتور اصلی توسعه اقتصادی و رفاه همگانی در کشور ها بوده است. همچنین علم ساینس مثل گذشته نیست که منحصر به کشور های ویژه و فقط شامل آزمایش های خاص باشند بلکه ساینس و تکنالوژی امروز نعمتی است برای توسعه، آبادانی و رشد اقتصادی کشورها و باعث تغییر زندگی میلیون ها انسان در دورترین نقاط جهان گردیده است.

محور دوم- ارتباط سرمایه گذاری در تحقیقات علمی و توسعه دوامدار:

مطالعات همه جانبه نشان می دهد که ارتباط نزدیکی بین سرمایه گذاری در تحقیقات علمی مخصوصا علوم طبیعی و توسعه اقتصادی کشورها دارند، کشورهای توسعه یافته بودجه چشمگیری را بطور دوامدار در بخش تحقیق اختصاص می دهند در حالی که کشورهای در حال توسعه بودجه اختصاصی آن‌ها در این قسمت بسیار کم می باشد. به طور مثال در دهه ۱۹۸۰ ایالات متحده امریکا و چند کشور اروپایی سالانه ۲۰۰ دالر فی نفر در بخش تحقیقات مرتبط به علوم ساینس سرمایه گذاری کرده اند در حالی‌که سرمایه گذاری سالانه کشورهای امریکایی لاتین فی نفر کمتر از ۵ دالر و کشورهای فقیر افریقایی و اسیایی فی نفر کمتر از یک دالر بوده است.

 کشورهای توسعه یافته جاپان و جرمنی در اواخر قرن ۱۹ میلادی و کوریای جنوبی، سنگاپور و تایوان در اواسط قرن بیستم و در این اواخر چین، هندوستان، مالیزیا و برازیل بودجه چشمگیری را به ساینس و تحقیقات مرتبط به آن، اختصاص داده است. در حال حاضر کشورهای توسعه یافته بین( ۳- ۴.۵) درصد جی دی پی یا همان تولید ناخالص داخلی سالانه خود را به  تحقیقات مرتبط به علوم ساینس اختصاص می دهند و در مقابل کشورهای کم توسعه جهان کمتر از یک دهم درصد جی دی پی سالیانه خود را به ساینس اختصاص داده و حال آن که  اسرائیل و کوریای جنوبی زیادتر مقدار بودجه را در این راستا اختصاص داده اند. به طور کل در سطح جهانی سالانه ۱.۷ تریلیون دالر در بخش ساینس و تحقیق سرمایه گذاری می شود. طبق گزارش نیو ساینس بزنس سود اقتصادی دراز مدت سرمایه گذاری در بخش ساینس ۲۰ درصد در سال می باشد.

قابل یاد آوری است که تخصیص مبالغ هنگفت در بخش تحقیقات مرتبط به علوم طبیعی و ساینس به معنی نادیده گرفتن تحقیقات در بخش علوم انسانی نمی باشد بلکه کشورهای توسعه یافته به مقیاس نیازمندی های خود در این بخش نیز سرمایه گذاری لازم را انجام می دهند. به طور مثال: کشورهای اروپایی برای برنامه تحقیقات این قاره در راستای توسعه تکنالوژی مبلغ ۵۰ میلیارد یورو بین سال های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ اختصاص داده بودند که در حدود ۶ میلیارد آن در بخش صحت، بیش از یک میلیارد آن در بخش امنیت، نزدیک به ۲ میلیارد در بخش غذا و زراعت و نزدیک ۲ میلیارد در بخش محیط زیست، ۶۱۰ میلیون در بخش علوم انسانی و اقتصاد و متباقی آن در بخش مرتبط به ساینس اختصاص یافته بود.

محور سوم- اهیمت سرمایه گذاری در بخش تحقیق از دیدگاه سازمان ملل متحد:

در نشست سازمان ملل متحد که در سال ۲۰۱۵ برگزار شده بود،  سندی تحت عنوان اهداف جهانی برای توسعه پایدار تدوین گردید که در آن ۱۷ هدف برای تحقق توسعه پایدار تا سال ۲۰۳۰ مشخص و تعیین شده است.

آنچه که اهداف این سند را برجسته کرده است، توجه خاص به تحقیقات و پژوهش های  علمی شده اند، و از کشورهای جهان خواسته است تا به اهمیت تحقیق علمی در توسعه پایدار توجه جدی نمایند.

به طور مثال: در بخش تحقیقات ساینس در هدف شماره ۹ این سند، از کشورهای عضو چنین خواسته است:  تمام کشورها خصوصا کشورهای در حال توسعه تا سال ۲۰۳۰ تحقیقات ساینس تیستی را گسترش بدهند و ظرفیت های تکنالوژی در بخش های صنعتی را بروز کنند، اختراعات و نوآوری را تشویق کرده و تعداد ساینسدان ها در بخش خصوصی و دولتی را به ازای هر یک میلیون نفر افزایش چشمگیری دهند.

از دیدگاه  سازمان ملل اهمیت ساینس در حدی بوده است که در سند مکمل این اهداف که متشکل از ۲۹ صفحه است کلمه فرهنگ ۵ مرتبه و در برابر کلمه سانیس ده مرتبه و تکنالوژی ۳۶ مرتبه تکرار شده است.

محور چهارم- وضعیت تحقیقات علمی در افغانستان

 با تاسف تولید علم، تحقیق و پژوهش های علمی در افغانستان با در نظر داشت استندردهای جهانی در حد صفر است، همین طور وضعیت محققین و پژوهشگران علمی. مشکلات و چالش های وضعیت تحقیقات علمی را در افغانستان می توان چنین برشمرد:

اول- در افغانستان مراکز قوی و با استندردهای بین المللی در بخش تحقیقات علمی وجود ندارد. اکثر کارهای تحقیقاتی به صورت پروژه های مقطعی توسط انجو های داخلی و خارجی انجام می شود و متاسفانه هنوز دید عموم به تحقیق سطحی و پروژه‌یی  است.

دوم- نگاه دانشگاه های کشور، معطوف به تدریس و ارائه مدرک تحصیلی است، کارهای تحقیقاتی از آدرس دانشگاه های کشور کمتر صورت می گیرند در حالی که در کشورها توسعه یافته تمرکز اصلی دانشگاه معطوف به تحقیقات و پژوهشی های علمی، اختراعات و نوآوری هستند.

سوم- اکثر پایان نامه ها و مونوگراف ها دانشگاهیان افغانستان، بیشتر کاپی اطلاعات بوده و موضوعات تحقیقی کمتر می باشند، متاسفانه اکثر پایان نامه ها در مقایسه به استندرد های بین المللی و منطقه‌ ای از کیفیت و اعتبار خیلی پائین برخوردار است.

چهارم- عدم مقالات علمی، در تمام مراکز علمی و دانشگاه های کشور، سالانه به اندازه انگشت یک دست حتی مقالات علمی نداریم که در ژورنال های معتبر علمی و بین المللی به چاپ برسند.

پنجم- عدم علاقه مندی اساتید دانشگاه ها به کارهای تحقیقاتی، متاسفانه کسانی‌که هم در بیرون از کشور تحصیل کرده است، بعد از بازگشت به وطن در دانشگاه ها به یک مدرس تبدیل می شود تا به یک تولید کننده علم و محقق؛ دید عمومی از بدست آوردن مدرک دوکتورا کسب آخرین مدرک تحصیلی است در حالیکه داشتن دوکتورا تنها انسان را قادر می سازد تا یک تحقیق را به تنهایی خویش انجام بدهد، در اکثر کشور ها محققین و پژوهشگران بالاتر از دوکتورا نیز به تحصیلات خویش ادامه می دهند.

ششم- عدم ارتباط محققین و پژوهشگران با وزارت خانه ها و نهاد های دولتی و خصوصی، آنچه من در افغانستان شاهدم میان محققین و تحقیقات شان با وزارت خانه ها و نهاد های دولتی خیلی کم بوده و در حالی‌که در کشورهای توسعه یافته دانشگاه ها با انجام کارهای تحقیقاتی مرتبط به فعالیت های وزارت خانه ها، نهاد  های دولتی  و مراکز خصوصی آنجام می دهند و منحیث موتور متحرک فعالیت ها و پلان های آنکشافی و توسعه ای آنها هستند. 

هفتم- نبود مرکز و نهاد مشخص تحقیقاتی در وزارت خانه ها و ادارات کشور، آنچه آشکار است در وزارت خانه ها و ادارات دولتی و خصوصی تا هنوز هیچ  مرکز مشخصی برای تحقیق وجود ندارند و یا هم خیلی غیر فعال و ضعیف هستند.

هشتم- وجود بروکراسی پیچیده استخدام برای کادر های علمی در دانشگاه ها و مراکز علمی، مشکل دیگر که در فراروی تحقیقات و توسعه می باشد، وجود همین بروکراسی ها است، جذب اشخاص و افراد در مراکز علمی و دانشگاه ها به اساس روابط آنجام می شود و در اکثر موارد مانع جذب افراد که آشنایی بهتر با علوم روز و کارهای تحقیقاتی را دارد، می شود.

نهم- عدم دسترسی دانشجویان و دانشگاه ها به مقالات علمی و منابع تحقیقاتی و همچنین نبود امکانات لابراتواری و تجهیزات تحقیقاتی و نیز عدم ارتباطات میان دانشگاه ها و مراکز علمی با سایر کشورها و نهاد های علمی دنیا می باشند.

محور پنجم- راه های عملی برای توسعه تحقیقات علمی در افغانستان:

برای توسعه و گسترش تحقیقات علمی در یک کشور، روی چهار بخش بسیار مهم و اساسی، باید توجه کرد:

بخش اول-  تربیت نیروی انسانی توانمند و متخصص برای انجام کارهای تحقیقاتی:

فراگیری روش‌ها و میتودهای تحقیقات علمی، خود نیازمند آموزش های خاص و به دست آوردن تجربه لازم را دارند. تنها داشتن مدرک دانشگاه به معنی این نیست که فرد محقق خوب، خلاق و تاثیر گذار شده است بلکه تبدیل شدن به یک محقق با استندرد های بین المللی نیازمند فراگیری فنون لازم، مشاورت و راهنمایی اساتید مجرب و اگاهی کامل از آخرین تحولات و پژوهش های روز را در آن بخش می طلبد، بنابراین یک محقق خوب باداشتن یک نگاه عمیق به مشکلات و چالش های علمی بخش خود باید توانمندی طرح موضوعات یک تحقیق تاثیر گذار را داشته باشد. در حال حاضر توان و قدرت تحقیقات علمی یک کشور بر اساس مقالات علمی که در مجلات معتبر بین المللی چاپ می گردد، سنجیده می شود. کتب های نوشته شده به تنهایی ارزش علمی کار یک محقق را مشخص نمی کند؛ سهم کشورهای در حال توسعه در تولید علم در مقایسه با کشورهای توسعه یافته بسیار ناچیز است که این موضوع را می توان با مقایسه کمی و کیفی مقالات علمی و نظرات علمی ارایه شده از آدرس این کشورها در سطح جهان و همچنین تعداد نیروهای متخصص آنها به وضوح مشاهده کرد.

بطور مثال:  در حال حاضر کشورهای در حال توسعه در ازای هر یک میلیون نفر جمعیت فقط ۳۰۰ ساینسدان و انجینر دارند که این رقم برای کشورهای پیشرفته جهان به ۳۳۰۰ نفرمی رسد. به طور مشخص سهم جهان اسلام در تولید علم در دنیای مدرن امروزی بسیار اندک بوده است و جهان اسلام با داشتن جمعیت بیش از ۱.۲ میلیارد نفر تنها توانسته است ۲ جایزه نوبل در بخش علمی دریافت کند. عبدالسلام از پاکستان در بخش فزیک ذرات و احمد حسن زویل از مصر که من افتخار آشنایی با ایشان را داشتم در کیمیا جایزه نوبل دریافت کرده بودند. این در حالی است جامعه یهودی با جمعیت نزدیک به ۱۵ میلیون نفر بیش از ۲۰ درصد این جوایز علمی را به خود اختصاص داده است.

بخش دوم- ایجاد ساختار و مراکز موثر تحقیق و توسعه:

اگر به تعداد و کیفیت مراکز تحقیقی و دانشگاه ها در سطح جهان بنگریم به روشنی در می یابیم که کشورهای توسعه یافته مراکز موثر و با استندرد بالای در مقایسه با کشورهای در حال توسعه دارند. از طرف دیگر مهم است که این مراکز با توجه به اولویت ها و نیازمندی های یک کشور ایجاد شود و هماهنگی موثر بین آن ها وجود داشته باشند. در اکثر کشورهای در حال توسعه این نیازمندی ها، متاسفانه در اولویت های کاری شان در نظر نگرفته است و نیز هماهنگی لازم بین این مراکز و وزارت خانه ها و نهادهای پالیسی ساز وجود ندارند که این خود یک چالش بزرگ صد راه توسعه و پیشرفت می باشد.

بخش سوم-  اختصاص بودجه کافی و دوامدار برای کار های تحقیقاتی:

همانطور که قبلا دیدیم رابطه میان سرمایه گذاری و اختصاص بودجه در بخش تحقیقات علمی برای توسعه پایدار یک کشور رول اساسی و ارزنده را بازی می کند، با آنکه درخت تحقیقات علمی دیرتر ثمر می دهد اما بازهم توجه کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه در بخش تحقیقات و پژوهش های علمی و تشویق محققین و پژوهشگران نهایت زیاد می باشند.

بخش چهارم- خواست پالیسی های ملی برای گسترش تحقیقات علمی:

 برای کشورهای در حال توسعه این اساسی ترین بخش است، کشورها با توجه به نیازمندی ها، منابع طبیعی و نیروی انسانی خود، باید پالیسی های مشخص را تدوین کنند. متاسفانه در قسمت ساینس بیش از ۵۵ درصد کشورهای در حال توسعه پالیسی ملی ساینس با توجه به نیازمندی های شان را ندارند و تنها در خریداری و واردات تکنالوژی در عرصه های مختلف زندگی فعال بوده اند.

همچنین تدوین پالیسی به تنهایی خود کافی نیست بلکه باید در کنار آن، حمایت سیاسی در اجرای آن پالیسی ها نیز در سطح ملی وجود داشته باشند. اکثر کشورهای در حال توسعه پالیسی و پلان کوتاه مدت و دراز مدت خوبی را تدوین کرده اند اما در قسمت اجرای آن ناموفق بوده است.

بدون شک تحقیقات علمی در صورتی می تواند نقش موثر خود را در توسعه پایدار بازی کند که هر چهار موضوع مطرح شده هم زمان مورد توجه و حمایت قرار گیرند.

به طور نمونه امریکا کمتر از ۷ درصد جمعیت شان، در بخش زراعت مصروف هستند اما تولیدات زراعتی آن ها نه تنها که برای خود شان کفایت می کند بلکه یکی از بزرگترین کشور های صادر کننده تولیدات زراعتی نیز می باشد. در حالی که افغانستان بیش از ۷۵ تا ۹۰ در صد جمعیت کشور، زراعت پیشه هستند اما با آنهم سالانه میلیونها تن گندم و تولیدات زراعتی وارد می کند.

محور ششم- اهمیت تحقیقات علمی در توسعه پایدار افغانستان:

با توجه به بررسی نقش تحقیق خصوصاً در عرصه علوم طبیعی در توسعه دوامدار کشورهای توسعه یافته و بعضی از کشورهای در حال توسعه مانند: چین و هند، افغانستان نیز برای رسیدن به توسعه پایدار راهی جز سرمایه گذاری و توجه جدی به تحقیق علمی ندارد و تنها با تمرکز به تحقیق علمی می تواند از منابع طبیعی و ظرفیت های موجود به نحو عالی برای رشد پایدار اقتصادی خود استفاده نماید. متاسفانه افغانستان از جمله کشورهایی است که پالیسی خیلی مشخص در بخش تحقیقات علمی ندارد و نقش تحقیق خصوصا در عرصه علوم طبیعی در پلان های توسعه ای آن بسیار کمرنگ و حتی وجود ندارد. مراکز اکادمیک، ادارات و بخش های از وزارت خانه ها که هدفش تحقیق علمی می باشد، بسیار ضعیف و ناکارآمد اند و ارتباط و هماهنگی لازم بین آنها وجود ندارد.

اکثر این مراکز به خاطر ضعف مدیریت مسلکی و کمبود نیروی متخصص و عدم اختصاص بودجه تحقیقاتی غیر فعال و منفعل هستند و فقط به مراکز تامین معاش یک تعداد پرسونل و انجام فعالیت های سطحی و غیر موثر تقلیل یافته است. ایجاد مراکز متعدد بدون در نظر داشت ظرفیت های موجود و عدم برقراری ارتباط موثر با نهادهای مرتبط  نمی تواند مشکلات کشور را حل کند.

پیشنهادات و راه های حل برای رشد و توسعه نهاد های دولتی و اکادمیک کشور:

آنچه که من فکر می کنم، دولتمردان و نهاد های پالسی‌ساز باید در قدم اول با استفاده از محققین و پژوهشگرآن در همه‌ی زمینه ها یک مطالعه‌ی دقیق از مراکز اکادمیک، ادارات و وزارت خانه های که به نحوی کارهای تحقیقاتی آنجام می دهند و یا باید انجام بدهند، صورت بگیرند و بعد یک گروه متخصص در راستای تدوین پالیسی ملی در بخش تحقیقات علمی در کشور شروع به کار کنند. در این پالیسی کلان ملی نیازمندی ها، منابع انسانی و طبیعی کشور باید به خوبی سنجیده شود و در آن ارتباط ساختاری بین مراکز مربوطه به خوبی ترسیم و رابطه و نقش آنها در توسعه پایدار مشخص و تعیین گردد.

جامعه جهانی و حامیان مالی افغانستان نیز باید به این امر توجه خاص نماید و به سرمایه گذاری در این بخش خصوصاً در عرصه ساینس و تکنالوژی اولویت ها را در نظر بگیرند و برنامه های انکشافی از حالت آنجوئی خارج شده و به پروژه های دوامدار توسعه‌ای با پشتیبانه تحقیقات علمی و در راستای تقویت مراکز تحقیقی کشور صورت گیرد.

افغانستان با توجه به شرایط و ظرفیت های که دارد بیشتر می تواند در قسمت تحقیق کاربردی فعالیت نماید؛ یعنی که علم کاربردی و دستاورد های آنرا در خدمت نیازمندی های موجود در آورد و برای حل مشکلات کشور در عرصه های مختلف راه های حل علمی ارایه دهند.

دولتمردان افغانستان می تواند با ایجاد یک بورد مشورتی برای پروژه های تحقیقاتی و تنظیم پالیسی های کلان کشور و اختصاص یک بودجه مشخص در بخش تحقیق و پروژه های تحقیقاتی، بنیاد خوبی برای رشد و توسعه پایدار کشور انجام دهند، من ایجاد این بورد مشورتی را یکی از اساسی ترین راه های حل برای رسیدن به رشد و توسعه دوامدار افغانستان می دانم.

تهیه کننده: عوض دانش سلطانی کارشناس ریاست تطبیق تکنالوژی هستوی