گزارش اشتراک و سخنرانی دکتور طاهر شاران رئیس عمومی بورد اجرائیوی و تخصصی کمیسیون عالی انرژی اتمی در بیست و هفتمین "نشست علمی و تحلیلی هفته‌وار" در مرکز موسسه مطالعات حقوقی و سیاسی افغانستان

به قلم : عوض دانش سلطانی، کارشناس ریاست تطبیق تکنالوژی هستوی

روز پنجشنبه دوم جوزا، دکتور طاهر شاران رئیس عمومی بورد اجرائیوی و تخصصی کمیسیون عالی انرژی اتمی در بیست و هفتمین نشست علمی و تحلیلی هفته‌وار در مرکز موسسه مطالعات حقوقی و سیاسی افغانستان اشتراک نموده و روی موضوع " ساینس و توسعه دوامدار" سخنرانی نمود.

در این نشست جناب دکتور طاهر شاران روی موضوعات چون ارتباط ساینس و توسعه پایدار، عوامل پیشرفت کشور هایی توسعه یافته و در حال توسعه، ضرورت سرمایه گذاری در بخش ساینس و تکنالوژی، اهمیت ساینس و تکنالوژی برای رشد اقتصادی و توسعه دوامدار، نگاه گذرا به تاریخچه ساینس و اداره انرژی هستوی افغانستان، اهمیت تحقیق و کارهای پژوهشی در نهاد های علمی و اکادمیک کشور، عدم پالسی و برنامه ها مشخص دولت در جهت نهادینه شدن علوم ساینس و همچنین از مشکلات و چالش های موجود در این زمینه به صورت فهرست‌وار صحبت نمود که می توان به برخی آن به صورت فشرده اشاره نمود:

یکم_ ساینس و توسعه پایدار:

دکتور طاهر شاران از توسعه پایدار به مفهوم رشد و پیشرفت تدریجی کشورها در راستایی کاهش فقر و نابرابری، تامین عدالت اجتماعی، انکشاف متوازن، تامین رفاه همگانی، انکشاف و ترقی دوامدار یاد نمود و این موارد را معیار برای سنجش میزان توسعه و یا عدم توسعه کشورها معرفی کرد. دکتور شاران در بخشی از سخنانش یادآور شد که کشور های غربی و همچنین کشور های آسیایی نظیر جاپان، سنگاپور و کوریای جنوبی که توانسته اند تا از رفاه نسبی، عدالت اجتماعی و قدرت سیاسی خوبی برخوردار باشند از جمله کشور های توسعه یافته و کشور های که در مسیر رسیدن به این اهداف حرکت می کنند، مانند شمال افریقا، اروپای شرقی و اکثر کشور های خاورمیانه کشور های در حال توسعه هستند اما افغانستان، سومالیا، اگوندا و بنگلدیش که تا هنوز قدم های جدی برای رسیدن به این اهداف بر نداشته است، از جمله کشور های کم توسعه یاد می گردد.

آقای شاران ضمن مهم خواندن موارد ذکر شده، یکی از علل های رشد و توسعه پایدار کشور های توسعه یافته و در حال توسعه را توجه و سرمایه گذاری ویژه در بخش ساینس و تکنالوژی دانیست. شاران دست‌یابی به علوم ساینس و تکنالوژی را مستلزم چهار بخش بسیار مهم و اساسی می داند:

1. تربیت نیروی متخصص و توانمند در زمینه ساینس و تکنالوژی:  وقتی‌که تاریخ کشور های توسعه یافته را بررسی می‌کنیم، اکثر آن ها بیشترین سرمایه گذاری را در بخش علوم ساینس و تکنالوژی کرده و می‌کند و این امر برای توسعه پایدار و رشد اقتصادی کشور های توسعه یافته رول اساسی را بازی کرده است، تربیه نیروی متخصص و سرمایه گذاری در نهاد هایی عملی و تحقیقی جزوی اولویت های کشور های در حال توسعه می باشند که در آن جایگاه علوم ساینس و تکنالوژی از اهمیت خاص برخوردار اند.

2. ایجاد ساختار مراکز موثر تحقیقاتی و پژوهشی در بخش ساینس: یکی از راه هایی دست‌یابی به علوم ساینس ایجاد ساختار مدرن مراکز تحقیقاتی و پژوهشی است، امروز اکثر کشور های در حال توسعه و یا توسعه یافته توجه ویژه را روی ساختار های مراکز پژوهشی شان کرده اند و در این بخش بیشترین سرمایه گذاری را نموده است.

3.تخصص بودجه کافی و دوامدار: بدون شک کارهای بزرگ علمی و تحقیقاتی به بودجه کافی ضرورت دارند، گرچند کارهای علمی و تحقیقاتی نتائیج زود هنگام ندارد اما برای دراز مدت می تواند در رشد و شگوفایی اقتصادی و توسعه دوامدار رول ارزنده را بازی کند.

4. داشتن پلان های استراتیژیک و پالیسی ملی برای توسعه ساینس و تکنالوژی: دولت ها باید برای دست‌یابی به ساینس و تکنالوژی برنامه، پلان و پالیسی هایی کوتاه مدت و دراز مدت را طرح کنند اما متاسفانه در افغانستان جایگاه ساینس و تکنالوژی  در پلان های استراتیژیک و پالیسی ها ملی خالی است و تا هنوز در این زمینه هیچ  پلان و پالیسی منسجم وجود ندارد.

دوم_ اهمیت ساینس و تکنالوژی برای رشد اقتصادی و توسعه دوامدار:

با توجه به بررسی نقش ساینس در توسعه دوامدار کشور های توسعه یافته و بعضی از کشور های در حال توسعه مثل چین و هند، افغانستان نیز برای رسیدن به توسعه دوامدار راه جز سرمایه گذاری و توجه ویژه به ساینس و تکنالوژی ندارد و تنها تمرکز روی ساینس و تکنالوژی می تواند از منابع سرشار طبیعی و ظرفیت هایی موجود خدا دادی که در کشور مان وجود دارند، برای رشد اقتصادی و توسعه پایدار کشور به نحوی عالی استفاده نمود اما متاسفانه باید گفت افغانستان از جمله کشورهای هستند که برنامه و پالیسی مشخص در بخش ساینس و تکنالوژی ندارند و نقش ساینس در پلان های توسعه‌یی کشور به کلی کمرنگ و حتا غایب می باشد. همچنین با تاسف باید گفت که مراکز و نهاد هایی علمی و اکادمیک، ادارات و بخش های مختلف وزارت‎خانه ها که هدف شان تحقیقاتی علمی می باشند، بسیار ضعیف عمل نموده و اکثراً ناکارآمد می باشند و همچنین هیچگونه ارتباط و هماهنگی میان خود شان ندارند.

در حالیکه کشورهای توسعه یافته از ساینس و تکنالوژی های آن، در بخش هایی مختلف زندگی استفاده بهینه را می برند. ایشان اهمیت ساینس و تکنالوژی را در مستندات جهانی مثال زد و گفت: در سال 2015 در سند اهداف توسعه‌ پایدار جهانی که به چاپ رسید در آن کلمه فرهنگ  5 بار و کلمه ساینس 10 بار و کلمه تکنالوژی 35 بار آمده است که این خود اهمیت ساینس و تکنالوژی را در سطح جهان نشان می دهد.

سوم_ ضرورت سرمایه گذاری در بخش ساینس و تکنالوژی:  

با در نظر داشت اهمیت ساینس و تکنالوژی در رشد اقتصادی و توسعه پایدار کشور ها، باید دولتمردان روی نهاد های علمی و وزارت‎خانه های مربوطه توجه خاص نمایند، کشورهای توسعه یافته و یا در حال توسعه سالانه فیصدی زیاد از بودجه شان را در این قسمت اختصاص می دهند و با ایجاد پروژه های تحقیقاتی و عملی در بخش های مختلف صنعت، طب، انرژی و برق، زراعت، معادن، محیط زیست و سایر موارد بنیادی توانسته اند اقتصاد شان را متحول سازند و رفاه و آسایش دوامدار را برای جامعه و کشور شان به ارمغان آورند. طور نمونه کشور های توسعه یافته سالانه 200 دالر فی نفر در بخش ساینس و تکنالوژی سرمایه گذاری می کنند در حالی که این رقم در کشور های در حال توسعه کمتر از 5 دالر فی نفر در سال می رسند، کشور های مانند جاپان و جرمنی از اواخر قرن 19 پالیسی های منظم سرمایه گذاری را در بخش ساینس و تکنالوژی روی دست گرفته  و همچنین کشور های تایلند، سنگاپور و کوریای جنوبی در اواسط قرن 20 روی ساینس و تکنالوژی سرمایه گذاری نموده است، در اواخر چین نیز پالیسی و برنامه های مشخص در جهت توسعه ساینس اتخاذ نموده و سالانه در حدود( 70-80  ) در صد کنفرانس های علمی بین المللی را برگزار می کند.

چهارم_ نگاه گذرا به تاریخچه ساینس و اداره انرژی اتمی کشور:

دکتور طاهر شاران در این قسمت یادآور شد که برای اولوین بار در سال 1942 میلادی دانشکده ساینس در چوکات دانشگاه کابل ایجاد می شود و بعد در سال 1969 دیپارتمنت های مشخص فزیک، ریاضیات، کیمیا و بیولوژی در دانشکده ساینس به وجود می آید و این دقیقاً  زمانی است که انشتین تیوری نسبیت خاص خود را نوشته و روی نسبیت عام شان کار می‌کند.

همچنین در سال 1963 به کمک اتحاد جماهر شوروی دانشگاه پولی‌تخنیک کابل نیز شروع به فعالیت می کند اما در حال حاضر دانشکده ساینس در چند دانشگاه محدود کشور از جمله دانشگاه کابل، بلخ ، هرات و ننگرهار ایجاد شده و فعالیت می نماید.  اما متاسفانه تدریس علوم ساینس در این دانشگاه ها از کیفیت مطلوبی برخوردار نبوده و دارای لابراتوار های مجهزی نمی باشند. علاوه بر دانشگاه هایی ذکر شده چند اداره و نهاد دیگر نیز کار های ساینسی می کنند؛ مانند: اداره سروی جیولوژی، اکادمی علوم، اداره ملی محیط زیست، اداره ملی نورم و استندرد، کمیسیون عالی انرژی اتمی و لابراتوار بادام باغ وزارت زراعت.

آقای شاران در بخشی از سخنانش یادآور شد که افغانستان جزئی اولین کشورهای بوده که در سال 1957 عضویت آژانس بین المللی انرژی اتمی را کسب می کند و خوشبختانه آن زمان با همکاری آژانس مرکز رادیوتراپی شفاخانه علی آباد و لابراتوار کوچکی در بخش فزیک هسته ای در دانشگاه کابل تاسیس می شود اما متاسفانه بعد از آغاز جنگ برای سه دهه روابط افغانستان با آژانس بین المللی انرژی اتمی قطع می گردد.

تا اینکه در دهه 60 با ایجاد دیپارتمنت فزیک اتمی در دانشکده ساینس دانشگاه کابل بعد از یک توقف طولانی دوباره آغاز شد و در دوران پسا طالبان فعالیت های انرژی اتمی تحت اداره ملی حفاظت از محیط زیست قرار داشت تا بلاخره در سال 2010 میلادی با تلاش ها و پشتکار جناب مرحوم پوهاند دکتور نظیفی کمیسیون عالی انرژی اتمی افغانستان بر اساس حکم رئیس جمهوری کرزی تاسیس شد. کمیسیون عالی انرژی اتمی با احیا دو باره روابط با آژانس بین المللی انرژی اتمی و سازمان های ملی و بین المللی تا هنوز توانسته است در بخش تدوین قوانین، مقررات و طرزالعمل های حفاظتی در برابر شعاع آیونایزکننده و همچنین نظارت از فعالیت های هستوی در سطح کشور، صدور جواز نامه برای دستگاه های آیونایزکننده، حفاظت و مصئونیت افراد و محیط زیست از اضرار شعاع، جلوگیری از قاچاق و فعالیت های تروریستی مواد رادیواکتیف و نیز دفن مواد فاضله هستوی رول ارزنده را بازی کند.

رئیس اداره انرژی هستوی اضافه کرد که در حال حاضر علاوه بر این موارد کار بالای چندین پروژه تحقیقاتی در زمینه های صنعت، آب و انرژی، زراعت، معادن و بررسی وضعیت رادیولوژیکی افغانستان جریان دارند و همچنین این اداره مسئولیت منع سلاح های کیمیاوی و بیولوژیکی را نیز در سطح کشور به عهده دارد.

پنجم_ اهمیت تحقیق و کارهای پژوهشی در نهاد های علمی و اکادمیک کشور:

بدون شک اهمیت کار های تحقیقاتی و پژوهشی برای هیچ کسی پوشیده نیست؛ در دنیای امروزی موتور توسعه و پیشرفت کشورها را  نتائیج تحقیقات و پژوهش های نهاد های علمی و اکادمیک شان به چرخش می آورند، شما می دانید که میزان تولید علم در کشورهای توسعه یافته نسبت به کشور های در حال توسعه به مراتب بالاتر است و  همین طور میزان کیفیت در تولیدات و اموال تجارتی شان.

مهم داشتن بیشترین مراکز علمی و اکادمیک نیست بلکه مهم کیفیت و موثریت نهاد های علمی در جهت حل مشکلات و چالش های موجود یک کشور است. آنچه که من از مراکز علمی و دانشگاه های کشور اطلاع دارم متاسفانه میزان تولید علم،  نشر مقالات و پژوهش های علمی و تحقیقاتی در ژورنال های معتبر جهانی بسیار کم و در حد صفر است.

ششم_ چالش ها و راه های حل آن:

دکتور طاهر شاران به مشکلات و چالش های موجود فراروی توسعه ساینس و تکنالوژی نیز اشاره کرد و گفت: متاسفانه عدم بروز نصاب تعلیمی و تحصیلی در مکاتب و  دانشگاه های افغانستان، نبود امکانات و تجهیزات لابراتواری، پائین بودن سطح آموزشی و تحصیلی، نبود برنامه های ملی برای ارتقای کیفیت و ظرفیت ساینس در مکاتب و دانشگاه ها، عدم علاقه‌مندی دولت برای جذب نیروی های متخصص افغان از خارج کشور، بروکراسی پیچیده استخدام کادرهای علمی در دانشگاه هایی افغانستان از جمله مشکلات و چالش های جدی به شمار می روند.

آقای شاران افزود که همه‌ی این مشکلات به نحوی دست به دست هم داده و راه دست‌یابی به ساینس و توسعه پایدار را دشوار ساخته است. دکتور شاران دلیل این نابسامانی ها را ضعف مدیریت مسلکی، کم بود نیروی متخصص، نبود پلان استراتیژیک توسعوی، عدم اختصاص بودجه تحقیقاتی برای مراکز پژوهشی و اکادمیک می داند، بنابر این ایجاد مراکز متعدد بدون در نظر داشت ظرفیت های موجود و عدم برقراری ارتباط موثر با نهاد های مرتبط نمی تواند مشکلات موجود را حل کند بلکه یگانه راه حل آن این است که: در قدم اول یک مطالعه دقیق و همه جانبه از مراکز  علمی و اکادمیک، ادارات و وزارت‌خانه های موجود که در بخش ساینس و تکنالوژی فعالیت دارند، انجام شود و بعد یک گروه متخصص در راستایی تدوین پالیسی ملی توسعه ساینس و تکنالوژی اقدام کنند و در این پالیسی کلان باید نیازمندی های منابع انسانی و طبیعی کشور به گونه دقیق سنجیده شود و نیز روابط ارگانها و مراکز مربوطه به خوبی ترسیم و نقش و سهم  آن ها در توسعه پایدار مشخص و تعیین گردد.

آقای شاران نقش همکاران بین المللی کشور را نیز مهم می داند و می گوید: جامعه جهانی و حامیان مالی افغانستان باید در بخش توسعه ساینس و تکنالوژی توجه خاص نماید و سرمایه گذاری در این بخش را در اولویت کاری خویش قرار دهند. برنامه های انکشافی باید از حالت انجوی خارج شده و به پروژه های تحقیقات علمی در راستایی تقویت مراکز ساینس و تکنالوژی تبدیل شوند.

به گفته جناب دکتور شاران اکثر کشورها، وزارت به نام ساینس و تکنالوژی دارند اما در افغانستان قبل از بررسی برای ایجاد این وزارت خانه، نیازمند است که کمیته مشخص تحت ریاست مستقیم مقام ریاست جمهوری ایجاد گردد تا در این راستا فعالیت نماید.

این کمیته بر علاوه تدوین پالیسی های مشخص در بخش ساینس و تکنالوژی می تواند زمینه ارتباط و همکاری منظم مراکز و ادارات مربوطه را فراهم نموده و با توجه به اولویت های کشور پروژه های تحقیقاتی و پژوهشی را حمایت و پشتبانی اقتصادی نمایند. بنابراین مطالعه اولیه را که وی انجام داده است به این نتیجه رسیده است که  در صورت توجه خاص سطح رهبری حکومت، کمیسیون عالی انرژی اتمی نسبت به سایر نهاد هایی دولتی ظرفیت بهتر برای فعال کردن این کمیته را دارا می باشد و از نیروی و توانمندی خوبی برخوردار اند.

قابل ذکر است که در پایان این نشست علمی سوالات نیز پیرامون موضوع از طرف اشتراک کنندگان برنامه مطرح شد که جناب دکتور شاران برای هر سوال پاسخ های قناعت بخش را ارایه نمود و همچنین مسعود ترشت‌وال رئیس موسسه مطالعات حقوقی و سیاسی ضمن سپاسگزاری از حضور دکتور شاران و مهمان این برنامه ابراز داشت که موسسه مطالعات حقوقی وسیاسی افغانستان در  راستایی نیل به استقلالیت علمی، تامین نیاز های پژوهشی جامعه، اعتلای جایگاه مراکز تحقیقاتی و نیز شناسایی چالش ها و فرصت ها را در این زمینه جزئی اهداف اساسی این نهاد مطالعاتی تعریف کرد و همچنین وعده سپرد که موضوعات ارایه شده توسط دکتور شاران را به تعداد 2000 جزوه چاپ نموده و بعد از آن به وزارت خانه ها، ادارات دولتی و خصوصی، نهاد های علمی و پژوهشی کشور ارسال خواهند نمود.

 در خاتمه آقای ترشت‌وال لوح سپاس را به جناب دکتور طاهر شاران نیز هدیه نمود.